Santa Cristina de Valeixe

A feligresia de Santa Cristina de Valeixe, remontase a tempos antigos cando fora capital do Paradanta; hoxe forma parte dunha das feligresias de A Cañiza, pola situación xeográfica que a desprazou.

Pola cantidade de lugares ou rueiros, indícanos como se asentaron nestas terras a nobreza. Da que aínda se conservan os pazos de Cuco-Ruxo, o pazo de Valeixe, mais coñecido por “El Palacio”, e o pazo de “A Bouza”, en onde moraron “Sarmientos Gil e Sotomayor”, e outros personaxes que mais adiante lembraremos, e que formaron o asentamento de pazos e casas solares de alcunia.

Os rueiros nos indican, os lugares onde se asentaron moitos dos nosos antepasados como; O Abelán, As Adegas, A Aldea, A Almiña, A Balsada, Barreiros, Borraxeiros, Borza, Os Boucigos, Bouza, A Broca, Cabo da Vila, O Candán, O Cabalo da Pedra, A Carqueixa, Carracedo, Carralcova, A Carrasqueira, A Casanova, O Castiñeiro Longo, O Castro de Abaixo, O Castro de Arriba, A Cavada, As Cavadas, Cerdeiredo, A Chan do Val, Chans, A Cheiriña, As Corgos en Caneiro, As Corgos, A Costa das Tallós, A Costa de Valeixe, A Costa, O Coto de Valentin, O Cruceiro, A Cruz, O Cucuruxo, A Espedrigada, O Estremadoiro, A Fonte das Tallós, O Foxo, A Furnia, O Gurgullón, A Laranxeira, As Laxas de Barreiro, As Laxas, Os Loureiros, A Miñoteira, Mourelos, Os Muiños, As Outeiros, O Outeiro, Os Paces, Paradela, O Pazo das Tallós, Opazo de Valeixe, A Pedreira de Barreiros, A Pedreira de Guimerráns, A Perdigota, O Piñeiro, Pintelos, Portaleiros, A Portela, As Raposeiras, A Ranxela, Redoi, A Rega, O Regueiro, A Rozada, A Rua de Pintelos, A Rua, A Senra, Sibei, O Sobreiro, Soutelo, Soutiño, Suermida, A Tafona, Tain, As Tallós, O Temperán, As Tesoureiras, A Torre, As Touzas, Valeixe, A Veiga de Chan, Ventin e A Viñavella.

A arquitectura neste rueiros eran pazos e casas solares, asentados seguindo a alcunia de cada un deles.

A Igrexa de Santa Cristina, pola obra e graza de Pedro Gil Abad, data do ano 1.573, formando un conxunto barroco con un engadido na Capela Maior, e na fachada principal co escudo de armas de Juan Gil Troncoso de Lira e Sotomayor, entón señor da Picoña e Barreiros.

Por esta terras pasearon, Antonio Sarmiento de Sotomayor do pazo da Borza, falecendo en Santiago de Parada de Achas. Tamén vivira no Palacio de Cervellón e como queda dito foi señor do pazo de Borza. Outro, Bernardo Sarmiento Troncoso, fora xuíz de Arbo, sendo parroquiano de Santa Cristina onde foi enterrado.

José María Vázquez Troncoso de Santa Cristina (Albeos), onde fora nado. Foi reitor, segundo a Historia de la Universidade de Santiago de Compostela, aló por 1.827, presentado polo rei Fernando VII.

María Sarmiento Sotomayor, viviu na A Balsada, casando con Filipe Simón de Puga, irma de Luis Vázquez de Puga, avogado da Real Audiencia do Reino de Galicia, e fillo de Simón Vázquez de Puga, xuíz ordinario de Parada, e da súa muller Ángela Pérez Sarmiento, de Albeos. Outro fora Tomás Antonio Sarmiento de Sotomayor y Aldao Pereira de Castro y Moscos de Ulloa Oya y Benavides, señor do pazo de Borza. Tamén o fora, Gabriel María Sarmiento de Sotomayor y Acuña e seus descendentes.

Delia Rodríguez Sarmiento de Córdoba que chegou a ser señora do pazo da Borza, vendeuno.

Con data do 14 de marzo de 1.712 queremos lembrar a Antonio Mariño Carpintero e Dominga Piñeiro Alonso que casaron en Santa Cristina. Destas datas, no pazo de “La Moreira” localizamos a “Amureira”, na que se conserva aínda unha labrada heráldica co escudo de armas de Vázquez de Puga en Cequeliños, entón do concello de Valeixe. E xa para completar un pouco, a historia, diremos que teño entendido, dun Expediente da Orde de Carlos III, datado o 29 – 01 – 1.825 a favor de Pedro Vázquez de Puga e Araujo Sarmiento Pérez y Puga, nado en Cequeliños quen presentara probas de nobreza de Maestrante de Ronda. Fora cabaleiro e librara provisión de fidalguía de sangue o seu favor pola Real Chancelería de Valladolid o 12 – 08 – 1.818.

O seu pai, Filipe Vázquez de Puga, nado en Albeos, do concello de Crecente, casara con Antonia Araujo e Puga nada en Cequeliños.

Frai José Puga de Santa Cristina de Valeixe no ano 1.830, fora predicador e faleceu en Ribadavia en 1.847.

Se algún desexa enterarse algo mais desta nosa terra, no Boletín de Estudos da Xenealoxía, Heráldica e Nobiliario de Galicia, pode recoller os morgados do pazo de Borza do Bispado de Tui.

Santa Cristina de Valeixe, con ter una Historia antepasada que aí está, ten neste momentos a mellor lotería do mundo: A C.E.I.P. Colexio Público, para nenas e nenos, que tanta falla facía, para que tódolos nenos e nenas, teñan opción a cultura, a mellor riqueza deste mundo. Ogallá a aproveiten.

Desde Valeixe, pode observarse o Val do Deza, as medas e os canastros.

Recollo do Foro de A Cañiza, que a historia de A Cañiza e descoñecida e a de Valeixe tamén. Pode ser. Porque so se fala do Santuario da Virxe da Franqueira e dos restos do antigo mosteiro de San Benito. Pois ben,todos, empezando por min, aproveitémola ocasión para honrar aquelas mulleres e homes que foron fusilados polo golpe militar do 36, toda elas, boas persoas,, idealistas, que non fixeron mal a ninguén, soamente cometeron o delito ou o sono de ser leais a legalidade vixente: A República.